Ismail al- Jazari, ojciec robotyki.

Pozostając jeszcze przez chwilę w klimatach arabskich, chciałabym przedstawić Wam  historię człowieka, który w pełni zasłużył na miano renesansowego, chociaż żył w XII wieku. Jak się bowiem okazuje, historia automatyzacji sięga aż 900 lat wstecz, kiedy Ismail al-Jazari,  skonstruował pierwsze roboty, zegary wodne i inne urządzenia mechaniczne. 

Inspiracja: James Rollins „Ostatnia odyseja”, wyd. Albatros, 2021 r. 

Ismail al- Jazari ( Badi al- Zaman Abu al- Izz Ismail ibn al- Razzaz al- Jazari) XII- wieczny zegarmistrz, uczony, geniusz, wynalazca i konstruktor arabski. Historie życia inżynierów, takich jak Leonardo da Vinci, James Watt i wielu innych naukowców, są dość dobrze znane, ale niewiele wiadomo o życiu Al Jazari. Podobno sam Leonardo da Vinci inspirował się jego dokonaniami i gdyby nie okres jego życia (1136-1206) można by go nazwać, podobnie jak da Vinciego, człowiekiem Renesansu. Sam Ismail zresztą nazywany jest arabskim Leonardo. W swoim dziele „Księga wiedzy o przemyślnych urządzeniach mechanicznych” zawarł 50 szczegółowo opisanych urządzeń mechanicznych na 174 szkicach (w średniowieczu ośrodkiem największego rozwoju naukowego był właśnie świat arabski) i to on uważany jest za prekursora mechanicznych wynalazków. Nie sposób opisać je wszystkie, ale może tych kilka zachęci Was do sięgnięcia do innych źródeł. 

XIII wieczni arabscy zamożni mecenasi nauki, mieli w zwyczaju zlecać rzemieślnikom, aby wykonywali urządzenia według opisów Ismaila. Posiadanie takiego urządzenia podnosiło ich status społeczny. Jednym słowem były one w "modzie". Niestety niewiele z nich przetrwało do dnia dzisiejszego. Jednym z nielicznych jest czterotarczowy zamek szyfrowy do szkatułek, których zachowało się pięć (jedna z nich, podobno najpiękniejsza, przechowywana jest w Jazirze, w Kolekcjach Khalili). 

Szkatułka z elementami zamka szyfrowego. 

https://www.khalilicollections.org/collections/islamic-art/khalili-collection-islamic-art-casket-with-the-remains-of-a-combination-lock-mtw850/ 

W swojej książce  al- Jazira opisał szczegółowo mechanizm zamka, składający się z czterech tarcz na czterech rogach pokrywy, z których każda wykorzystuje szesnaście z dwudziestu ośmiu liter alfabetu arabskiego i cyfry tzw. Abjada (to dziesiętny alfabetyczny system liczbowy/kod alfanumeryczny, w którym 28 liter alfabetu arabskiego ma przypisane wartości liczbowe). 

W najmniejszych szczegółach opisał on wygląd, działanie i zastosowanie także innych urządzeń. Podaje krok po kroku wykonanie jego części składowych, ustawienie, montaż, wszelkie złącza oraz testowanie. To nieprawdopodobnie skrupulatne opisy zawierające ogrom wiedzy z różnych dziedzin rzemieślniczych. Jego manuskrypt zawiera także dość obszerne informacje o zastosowaniu tłoków oraz zaworów. Podobno inspiracje czerpał z dzieł starożytnego wynalazcy Herona z Aleksandrii. 

   

Książka Al-Jazari  "Księga wiedzy o pomysłowych urządzeniach mechanicznych" 

Skonstruował on wiele maszyn używanych do dzisiaj, m.in. wał korbowy, wykorzystywany obecnie w silnikach spalinowych, zegar zamkowy (uznawany jest on za jeden z pierwszych na świecie zaprogramowanych precyzyjnie komputerów). Zasada działania jest w gruncie rzeczy dość prosta???. Na szczycie znajduje się obrotowe koło podzielone na dwanaście znaków zodiaku, wyrzeźbiony księżyc przesuwa się wokół przedniej ściany, otwierając drzwi oznaczające godziny. Co pół godziny umieszczone po bokach ptaki wypuszczają kule do waz, a co godzinę pięciu muzyków gra na instrumentach. Wszystkim tym steruje niezwykle pomysłowa aparatura. Woda umieszczona w podłużnej rurze spływa pod wpływem grawitacji na dół wraz ze znajdującym się tam pływakiem. Jest on połączony linką z tarczą ze znakami zodiaku i wózkiem, do którego z kolei przymocowany jest księżyc. Woda spływa do zbiornika, który napędza koło wodne połączone wałem poruszającym muzykami. Co ciekawe, cały mechanizm jest niezwykle dokładny i niezwykle precyzyjnie pokazuje czas. Można go było zaprogramować w zależności od długości dnia. 

Poza tym al- Jazira jest twórcą maszyny do nawadniania pól, pompy ciśnieniowej i urządzenia do upuszczania krwi. 

Ciekawym wynalazkiem Al-Jazariego była wodna „maszyna” muzyczna, a właściwie perkusja, Miała kształt łodzi z wbudowaną pompą ciśnieniową, która zasysała wodę, napędzała drewniany bęben, a ten z kolei za pomocą  specjalnych krzywek wprowadzał w ruch czterech mechanicznych muzyków. Roboty pływały po jeziorze odgrywając zaprogramowane dźwięki perkusyjne i zabawiały gości zgromadzonych na królewskim przyjęciu. Uznano to za pierwszy na świecie przykład robotyki humanoidalnej.

 

 Łódź muzyczna Al-Jazariego, opis i rekonstrukcja odtworzona na potrzeby wystawy, grała muzykę i była napędzana wodą (Rabia Iclal Turan/MEE)

Ilustracje z pism al-Jaziriego:

zegary: 

 

 

Muzyczny zespół robotów

 Miniatura z Księgi Wiedzy al- Jazariego przedstawia napędzany wodą automat flecisty, który opisał jako figlarny „budzik”, zaprojektowany tak, by wywoływać delikatny dźwięk, aby obudzić kogoś z drzemki. Muzeum Topkapi Sarayi w Stambule.

   

Genialny uczony zbudował również sztucznego pawia, automatycznie otwierane drzwi, kelnerkę serwującą napoje oraz mechaniczny zegar wodny.

Badaczem, który upowszechnił dzieła al- Jazira, był niemiecki uczony Eilhard Wiedemann, który badał islamską naukę, medycynę, matematykę i technologię i "natknął" się na tego wielkiego naukowca.

   Ten dzban i paw, używane do rytualnego czyszczenia, wypuszczały wodę, gdy ptak ciągnął ogon (Rabia Iclal Turan/MEE)

 Automatyczna umywalka. Ten automat do mycia rąk miał też mechanizm spłukiwania. Gdy przestawała w nim lecieć woda po umyciu rąk, zintegrowana z urządzeniem figura podawała korzystającemu z niej ręcznik.  Fot.commons.wikimedia.org/ domena publiczna.

 Ten zegar ze słoniem jest najbardziej znanym i złożonym dziełem al-Jazariego: pokazywał czas co 30 minut (UNIQ Expo). 

To 6-metrowe urządzenie zostało nazwane Słoniowym Zegarem. Cały geniusz wynalazku polega na zastosowaniu prostych praw fizyki. W brzuchu słonia znajduje się pojemnik z wodą, po której pływa dziurawa misa połączona sznurkiem z siedzącym na grzbiecie słonia człowiekiem. Misa, tonąc, wprawia w ruch owego skrybę, który pokazuje minuty. Po półgodzinie mechanizm porusza małą piłeczkę, która spada do paszczy smoka znajdującego się nad jeźdźcem, ta się obniża, jednocześnie uruchamiając tarczę godzinową. Gdy piłka wylatuje z paszczy smoka, porusza człowieka siedzącego na grzbiecie i cały misternie skonstruowany proces zaczyna się od początku. Coś niesamowitego! 

Aby zainspirować nowe pokolenia w Turcji i na całym świecie, jego wyjątkowe maszyny zostały odtworzone na wystawę The Magnificent Machines of al-Jazari na UNIQ  Expo w Stambule.

 Schemat wewnętrzny działania pompy łańcuchowej do czerpania wody.

  Schemat kolejnego urządzenia wodnego

 Szklany zegar wodny, używany przez turkmeńską dynastię Artuqidów do odmierzania czasu (rekonstrukcja).

 Maszyny Jazari, w tym ten zegar wodny, pojawiły się na wystawie Jazari's Magnificent Machines Exhibition na UNIQ Expo w Stambule (MEE / Rabia Iclal Turan) podczas kampanii wojskowych. (MEE/Rabia Iclal Turan)

 Model urządzenia do upuszczania krwi opisany przez Al-Dżazariego i zrekonstruowany w 1977 roku.

 

Al- Jazari nie tylko budował własne urządzenia, ale również doskonalił wynalazki swoich poprzedników. W przedmowie do "Księgi Wiedzy" napisał: „Odkryłem, że niektórzy z wcześniejszych uczonych i mędrców tworzyli urządzenia i opisywali to, co stworzyli. Nie rozważyli ich całkowicie ani nie podążali właściwą ścieżką dla nich wszystkich… i tak wahali się między prawdą a fałszem". 

Al-Jazari zmarł w 1206 roku, kiedy już podarował sułtanowi swoją Księgę Wiedzy.
Na bazie jego opisów zbudowano wiele urządzeń, które z powodzeniem funkcjonowały w późniejszych czasach jak np. system zaopatrzenia w wodę wykorzystujący przekładnie i energię hydrauliczną, który był używany w meczetach i szpitalach Diyarbakir i Damaszku. A nawet w niektórych przypadkach systemy wzorowane na jego konstrukcji są używane także i dzisiaj.

Źródła: 

https://www.nationalgeographic.co.uk/history-and-civilisation/2020/08/medieval-robots-they-were-just-one-of-this-muslim-inventors 

https://en-m-wikipedia-org.translate.goog/wiki/Ismail_al-Jazari?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=pl&_x_tr_hl=pl&_x_tr_pto=sc 

https://www.middleeasteye.net/discover/medieval-robots-turkey-how-science-genius-al-jazari-brought-mechanical-marvels-istanbul